25.03.2008 ж.

ШЌО-ныњ 2007 жылѓы шаѓын бизнесі

Шаѓын бизнестіњ дамуы республикада ж‰ргізіліп отырѓан экономикалыќ саясаттыњ бірден-бір артыќшылыѓы, еліміздіњ єлеуметтік-экономикалыќ жєне саяси дамуыныњ мањызды факторы болып табылады. Шаѓын кєсіпкерлік субъектілерініњ санын арттырудыњ негізгі факторы - мемлекеттік жєне µњірлік дењгейде ќолдау жасау шараларыныњ ж‰йесі, ±йымдастырушылыќ пен экономикалыќ механизмді жетілдіру болып табылады, нєтижесінде кєсіпорындардыњ ќызмет ету аясыныњ кењейе т‰суі жєне экономикалыќ ныѓаюы байќалады.
2008 жылѓы 1 ќањтарѓа Ќазаќстанда ж±мыс істеп т±рѓан шаѓын бизнес субъектілерініњ жалпы саны 744,6 мыњ бірлікке жетті, соныњ ішінде зањды т±лѓалардыњ (кєсіпорындардыњ) ‰лесіне жалпы саныныњ 16,2%-ы, жеке кєсіпкерлікке - 61,1%-ы, шаруа (фермер) ќожалыќтарына - 22,7%-ы келеді. Олармен 2007 жылы шыѓарылѓан µнімніњ жалпы кµлемі есептік деректер бойынша алдыњѓы жылдыњ деректерімен салыстырѓанда 30,7%-ѓа арта отырып, 2001,7 млрд. тењгені ќ±рады.
Шыѓыс Ќазаќстандаѓы шаѓын кєсіпкерлік 61,3 мыњ ж±мыс істеп т±рѓан шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектіні біріктіреді, оѓан кєсіпорындар (зањды т±лѓалар) (олардыњ ‰лесіне 12,9%-дан келеді), жеке кєсіпкерлік (59,6%) жєне шаруа (фермер) ќожалыќтырады (27,5%) енгізілген. Облыстыњ шаѓын бизесінде барлыѓы 154,2 мыњ адам ж±мыспен ќамтылѓан немесе б±л республиканыњ шаѓын кєсіпкерлігінде ж±мыспен ќамтылѓандардыњ 8,4%-ы.

Шаѓын бизнес кєсіпорындары

2008 жылѓы 1 ќањтарѓа облыста шаѓын бизнестіњ 11232 кєсіпорны тіркелген, б±л µткен жылдыњ сєйкес к‰ніне ќараѓанда 5,3%-ѓа кµп. Тіркелгендердіњ 70,3%-ы (7891) ж±мыс істеп т±рѓандар, яѓни экономикалыќ ќызметті ж‰зеге асырѓандар немесе асыра алатындар, олардыњ 65,6%-ы белсенді, 4,4%-ы - жањадан ќ±рылѓан, ќызметін єлі бастамаѓандар, 30,0%-ы уаќытша тоќтап т±рѓандар.
Облыстыњ шаѓын бизнесініњ ‰лесіне республика кєсіпорындарыныњ ж±мыс істеп т±рѓандарыныњ 6,6%-ы жєне белсенділерініњ 9,3%-ы келді. Ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындар саны бойынша облыс республикада кему шєкілі бойынша Алматы, Астана ќалаларынан, Оњт‰стік Ќазаќстан жєне Ќараѓанды облыстарынан кейінгі бесінші орынды алады, б±л облыстардыњ ‰лестік ќатысы анаѓ±рлым жоѓары (31,0-ден 6,9%-ѓа дейін). Белсенділер саны бойынша Шыѓыс Ќазаќстан Алматы, Астана ќалаларынан (‰лестік салмаѓы тиісінше 25,1 жєне 10,5%) кейінгі ‰шінші орында.

ШЌО-ныњ тіркелген, ж±мыс істеп т±рѓан жєне белсенді шаѓын бизнес кєсіпорындары саныныњ серпіні

¤ткен жыл кезењі ішінде шаѓын кєсіпкерліктіњ тіркелген жєне ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындарыныњ саны тиісінше 5,3 жєне 3,0%-ѓа артты. Белсенді, яѓни талданбалы кезењде µнім шыѓаратын жєне ќызмет кµрсететін кєсіпорындар саны 37,3%-ѓа (1406 бірлік) µсті.
Сонымен ќатар, облыста тіркелген кєсіпорындардыњ ‰штен бір бµлігіне жуыѓы - 3341-і (29,7%) ж±мыс істемейді, соныњ ішінде 3,2%-ы жойылу ‰стінде, 96,8%-ынан ешќендей мєлімет жоќ, яѓни "елес" кєсіпорындар.
Ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындардыњ басым бµлігі - 3639-ы (жалпы саныныњ 46,1%-ы) сауда, автомобильдерді, т±рмыстыќ б±йымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жµндеуде шоѓырланѓан, 1185-і (15,0%) - ќ±рылыспен, 1084-і (13,7%) - жылжымайтын м‰лікпен операциялар, жалгерлік жєне т±тынушыларѓа ќызмет кµрсетумен айналысты, 740-ы (9,4%) - µњдеу µнеркєсібінде ж±мыс істеді. Ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындар саныныњ артуы ќ±рылыста (157 кєсіпорынѓа), сауда саласында (166-ѓа), жылжымайтын м‰лікпен операциялар, жалгерлік жєне т±тынушыларѓа ќызмет кµрсетуде (58 кєсіпорынѓа) байќалды.
¤њірлер бµлінісінде ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындардыњ ењ кµп саны ¤скемен (57,9%) жєне Семей (25,3%) ќалаларында шоѓырланѓан, ќалѓан 16,8%-ы облыстыњ басќа ќалалары мен аудандарына бµлінеді. Осындай жаѓдай белсенді кєсіпорындар бойынша да ќалыптасты: ¤скемен ќаласында - 59,2%, Семей ќаласында - 23,1%, шаѓын бизнестіњ ќалѓан 17,7%-ы басќа µњірлерде ж±мыс істеп т±рды.
Белсенді кєсіпорындардыњ тіркелгендерге ќатынасында тµменгі кµрсеткіш Бесќараѓай (24,2%), Бородулиха (24,7%), Тарбаѓатай (30,4%) аудандарында, Курчатов ќаласында (33,3%) тіркелді. Белсенділіктіњ анаѓ±рлым жоѓары кµрсеткіші Зырян - 60,7%, Кµкпекті - 58,2%, Шемонаиха - 55,1%, Катонќараѓай жєне ‡ржар аудандарында - 51,7% байќалды. Жыл ішінде шаѓын бизнестіњ белсенді кєсіп-орындарыныњ µсімі ¤скемен (914 кєсіпорынѓа), Семей (412-ге), Риддер (38-ге) ќалаларында; Зырян (27-ге), Аягµз (9-ѓа) аудандарында орын алды.
Экономиканыњ осы секторыныњ даму дењгейі кµрсеткіштерініњ бірі - шаѓын бизнес субъектілерініњ 1000 т±рѓынѓа шаќќандаѓы саны болып табылады. 2008 жылѓы 1 ќањтардаѓы жаѓдай бойынша Шыѓыс Ќазаќстанныњ єрбір 1000 т±рѓынына шаѓын бизнестіњ ж±мыс істеп т±рѓан 5,6 жєне 3,6 белсенді, республика бойынша тиісінше 7,7 жєне 3,6 кєсіпорыннан келді. ¤њірлік бµліністе осы кµрсеткіштіњ анаѓ±рлым жоѓары деректері ¤скемен (15,3 - 10,3), Семей (6,5 - 3,9), Риддер (2,8 - 2,3) ќалалары мен Зырян (2,7 - 2,2) ауданында байќалды. Єрбір 1000 т±рѓынѓа шаќќанда ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындардыњ ењ аз саны Абай, ‡ржар (0,5-тен) жєне Тарбаѓатай (0,4) аудандарында тіркелді.

2008 жылѓы 1 ќањтарѓа ШЌО µњірлері бойынша 1000 т±рѓынѓа шаќќанда шаѓын бизнестіњ ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындарыныњ саны

Шаѓын бизнестіњ белсенді кєсіпорындарыныњ жалпы санын ж±мыспен ќамтылѓандардыњ санына ќарай топтарѓа бµлу - саны жаѓынан онша ‰лкен емес кєсіпорындардыњ анаѓ±рлым кењ тараѓанын кµрсетеді: 6 адамѓа дейін - 2469 (47,7%), 6-дан 10 адамѓа дейін - 1604 (31,0%) жєне 11-ден 20 адамѓа дейінгі кєсіпорындар - 609 (11,8%), ќалѓан 9,5%-ы ж±мыс істеушілер саны 21-ден 50 адамѓа дейінгі кєсіпорындар арасында бµлінеді.
2007 жылы ШЌО-ныњ шаѓын бизнес кєсіпорындарымен есептік деректер бойынша жалпы сомасы 48792,4 млн. тењгеге µнім шыѓарылып, ж±мыстар атќарылды жєне ќызметтер кµрсетілді, б±л алдыњѓы жылдыњ деректерінен 6,4%-ѓа кµп (т±тыну баѓалары индексін ескере отырып).
Облыс бойынша µнім (тауар, ќызмет) шыѓару жыл сайын артып келеді, дегенмен 2007 жылѓы ќањтар-желтоќсанда республика бойынша т±тастай алѓанда шыѓарылымныњ жалпы кµлеміндегі ШЌО-ныњ ‰лесі 3,7%-ды ќ±рады, б±л осы кµрсеткіш бойынша µњірлер рейтингісінде кему шєкілінде 10 орынѓа сєйкес келеді.

Шаѓын бизнес кєсіпорындарымен µнім (ж±мыс, ќызмет) шыѓару серпіні

Шаѓын бизнес ж±мыссыздыќ дењгейін тµмендете отырып, халыќты ж±мысќа орналастыру мєселесін шешуге єсерін тигізеді. Шаѓын бизнес кєсіпорындарында ж±мыспен ќамтылѓандардыњ жалпы саны жыл ішінде 12,5%-ѓа арта отырып, 2008 жылѓы 1 ќањтарѓа 50,2 мыњ адамды ќ±рады.
Б‰гінгі к‰ні сауда, автомобильдері, т±рмыстыќ б±йымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жµндеу; кµлік жєне байланыс; жылжымайтын м‰лікпен операциялар жєне т±тынушыларѓа ќызмет кµрсету шаѓын бизнес ‰шін анаѓ±рлым ќолайлы сала болып отыр. Ж±мыспен ќамтылѓандардыњ жалпы саныныњ 53,8%-ы осы салаларда ењбек етті (27,0 мыњ адам).
Жоѓарыда айтылѓандай, шаѓын кєсіпкерлік ќызмет кµрсету саласына ќарай тартыла т‰суде жєне жергілікті рыноктыњ ќажетіне бейімделуде, с±раныс кµлемініњ аз болуы салдарынан жєне т±тынушыларѓа жекелей ±науын барынша ескеру ќажеттігі болмауынан ірі бизнеспен толыќтырыла алмайды. Соѓан ќармастан, µткен жылы ќ±рылыс саласындаѓы шаѓын кєсіпкерліктіњ даму баѓытында оњ µзгерістер байќалды, ж±мыспен ќамтылѓандар саны 2167 адамѓа артты.

Шаѓын бизнес кєсіпорындарында ж±мыспен ќамтылѓандар саныныњ серпіні

Жеке кєсіпкерлік

Жеке кєсіпкерлік шаѓын бизнестіњ басымдыќќа ие ќ±рамдастарыныњ бірі жєне ол ойдаѓыдай дамуымен сипатталады. 2008 жылѓы 1 ќањтарѓа облыстыњ кєсіпкерлікпен жеке айналысатын, тіркелген жеке т±лѓалар саны алдыњѓы жылдыњ деректерімен салыс-тырѓанда 25,2%-ѓа артты жєне 57,1 мыњ адамды ќ±рады. Сонымен ќатар, єрекеттегі кєсіпкерлер саны 19,2%-ѓа артты жєне 36,5 мыњ бірлікке жетті.
Еліміздегі шаѓын кєсіпкерліктіњ (9,5%) басым ‰лесі Шыѓыс Ќазаќстанныњ еншісінде. Б±л республика µњірлерініњ ішінде кему шєкілінде Алматы ќаласынан (республика бойынша жалпы саныныњ 10,6%-ы) кейінгі екінші орынѓа сєйкес келеді.
Есептік деректер бойынша 2007 жылы шаѓын бизнестіњ аталѓан секторы бойынша шыѓарылѓан µнім кµлемі 35133,0 млн. тењге дењгейінде ќалыптасты, б±л алдыњѓы жылы шыѓарылѓан кµлемнен 24,6%-ѓа артыќ. Республиканыњ жеке кєсіпкерлерімен шыѓарылѓан µнімніњ жалпы кµлеміндегі Шыѓыс Ќазаќстанныњ ‰лесі 7,5%-ды ќ±рады.

Жеке кєсіпкерлер саныныњ серпіні

2008 жылѓы 1 ќањтарѓа облыстыњ жеке кєсіпкерлік саласында ж±мыспен ќамтылѓандар саны 70,2 мыњ адамѓа жетті, б±л республика бойынша сєйкес кµрсеткіштіњ 8,7%-ын ќ±райды.

Шаруа (фермер) ќожалыќтары

Шаруа (фермер) ќожалыќтары шаѓын бизнестіњ ќ±рамдас бµлігі бола отырып, экономиканыњ аграрлыќ секторында т±раќты орын алады.
2008 жылѓы 1 ќањтарѓа облыста 17469 шаруа (фермер) ќожалыѓы тіркелді, б±л алдыњѓы жылдыњ сєйкес к‰ніндегі деректен 7,6%-ѓа кµп. Олардан 16866 кєсіпорын ж±мыс істеп т±рды, яѓни ауыл шаруашылыѓы µнімдерін µндірумен айналысты (мал ±стайтын, ауыл шаруашылыќ даќылдарыныњ егістік алќаптары бар, жемшµп дайындаумен айналысатын жєне т.б.) немесе б±л тіркелгендердіњ 96,5%-ы.
Ж±мыс істеп т±рѓан шаруа ќожалыќтарыныњ саны бойынша кему шєкілінде (республика бойынша жалпы саныныњ 10%-ы) облыс Оњт‰стік Ќазаќстан жєне Алматы облыстарынан кейінгі 3 орынды иеленді, олардыњ ‰лесі тиісінше 36,1 жєне 30,0%-ды ќ±рады.
Облыста ж±мыс істеп т±рѓан шаруа (фермер) ќожалыќтарыныњ саны жыл сайын артып келеді. Алдыњѓы жылдыњ 1 ќањтарындаѓы деректермен салыстырѓанда олардыњ саны 10,3%-ѓа артты.

Шаруа (фермер) ќожалыќтары саныныњ серпіні
жыл басына, бірлік

Аумаќтыќ бµліністе шаруа ќожалыќтарыныњ ењ кµп саны ‡ржар - 4900 (облыс бойынша жалпы саныныњ 29,1%-ы), Тарбаѓатай - 1900 (11,3%), Катонќараѓай - 1581 (9,4%) аудандарында; ењ аз саны - 177 (1,0%) Зырян ауданында тіркелген.
Облыс бойынша орташа алѓанда ауылдыќ жерлердіњ єрбір 1000 т±рѓынына шаќќанда 25,8 шаруа немесе фермер ќожалыѓынан келеді. Б±л кµрсеткіш мына аудандарда анаѓ±рлым жоѓары, олар: ‡ржар (59,0), Катонќараѓай (40,6), Тарбаѓатай (32,0) жєне Зайсан (46,7) аудандары.
Ж±мыс істеп т±рѓан шаруа ќожалыќтары саныныњ µсуі µткен жылѓа ќатысты алѓанда оларда ж±мыс істеушілер саныныњ біраз - 0,6%-ѓа артуына єсер етті. Аталѓан секторда ж±мыспен ќамтылѓандардыњ жалпы саны 33,7 мыњ адамды ќ±рады.

2008 жылѓы 1 ќањтарѓа ШЌО µњірлері бойынша ауылдыќ жерлердіњ 1000 т±рѓынына шаќќанда ж±мыс істеп т±рѓан шаруа (фермер) ќожалыќтарыныњ саны

Сонымен, шаѓын кєсіпкерлік саласын т±тастай сипаттайтын кµрсеткіштер µњірдегі шаѓын бизнес кµлемініњ артып отырѓанын кµрсетеді. Республика экономикасыныњ осы секторыныњ кењейе т‰суінде шаѓын кєсіпкерлік субъектілерініњ саны бойынша µњірлердіњ бірінші бестігіне кіре отырып, Шыѓыс Ќазаќстанныњ µзіндік орны бар.
Б‰гінгі к‰ні шаѓын бизнес ќызмет кµрсету саласында жетекші орын алады, ќ±рылыс саласында шаѓын бизнестіњ дамуы байќалады. Кєсіпкерлік ќ±рылымдармен µндірілген µнімдер мен ќызмет кµрсетулер кµлемі µсіп келеді, б±л µз кезегінде халыќтыњ ж±мыспен ќамтылу мєселесін шешуге оњ єсерін тигізеді. Шаѓын бизнесте ењбек ресурсы єлеуетініњ басым бµлігі - 154,2 мыњѓа жуыќ адам ќамтылѓан.
Соѓан ќарамастан, кєсіпорындардыњ біршама бµлігі, яѓни тіркелгендер саныныњ ‰штен бірге жуыќ бµлігі ж±мыс істемейтіндер ќатарында ќалып отыр.